اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 20 |
| تعداد شماره‌ها | 518 |
| تعداد مقالات | 4,516 |
| تعداد مشاهده مقاله | 9,592,100 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 5,358,095 |
تعلیم کتاب در قرآن کریم و رابطۀ آن با کارکرد اخلاقی نظام آموزش | ||
| مطالعات قرآن و حدیث | ||
| مقاله 11، دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 36، فروردین 1404 | ||
| نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30497/qhs.2025.246828.4010 | ||
| نویسندگان | ||
| غلام‌رضا بخشی‌زاده چنار1؛ حامد خانی (فرهنگ مهروش)* 2؛ سید رضا موسوی3 | ||
| 1دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران. | ||
| 2دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران. | ||
| 3استادیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران. | ||
| چکیده | ||
| در آیاتی از قرآن کریم تعلیم کتاب و حکمت به مثابۀ خدمتی بزرگ از خدماتِ پیامبرانِ مختلف به جوامع بشری شناسانده، و در شماری از این موارد نیز میان تعلیمِ کتاب و حکمت با اهداف اخلاقیِ پیامبران هم‌چون تزکیۀ نفوس رابطۀ هم‌نشینی برقرار شده است. مفسرانِ مسلمان از این آیات غالباً چُنین برداشت کرده‌اند که مراد از تعلیم کتابْ آموزشِ محتوایِ کتابِ آسمانی، و ارتباط آن با تزکیه و رشد اخلاقیِ افرادِ جامعه نیز به‌سببِ کَثرَتِ تعالیم و مواعظ اخلاقی در محتوای چُنین آموزش‌هایی است. مطالعۀ کنونی کوششی برای درنگ و بازنگری بیش‌تر در همین دریافت است. می‌خواهیم با مرورِ شواهدی از حیاتِ جوامعِ باستانی و تطبیق آن‌ها با آیاتی از قرآن کریم فرضیۀ جدیدی مطرح کنیم: این‌که مهم‌ترین کارکَردِ تعلیم کتاب در جوامعِ قدیم تأسیس نهاد آموزش بوده، و پیوندِ حیاتیِ تأسیسِ نهادِ آموزش با رشدِ اخلاقی سببِ تأکیدِ قرآن کریم بر ضرورتِ تعلیمِ کتاب شده است. از این منظر، قرآنِ کریم برای توسعۀ بینشِ اخلاقی اهمیّتِ ویژه‌ای به تأسیسِ نهادِ آموزش در جامعه می‌دهد و کارکَردِ اخلاقیِ نهادِ آموزش را نه صرفاً در آموزش‌های اخلاقیِ ارائه‌شده در ضمن مباحث مختلف کتاب آسمانی، که فراتر از آن، در اصلِ وجود چُنین نهادی در جامعه و در خودِ تحصیلِ نهادین ــ یعنی منقطع‌شدنِ موقت از کارهای روزمره برای کسب علم و حضور در یک نهادِ علمی ــ و تأثیراتِ بنیادینی که چُنین تحصیلی بر بینش‌هایِ اخلاقیِ فرد می‌نهد می‌جوید. خواهیم کوشید با مرور تحوّلی که مقارِنِ ظهورِ اسلام در نظامِ آموزشی جامعۀ عرب روی داد از این دفاع کنیم که قرآن با تأکید بر تعلیمِ کتاب، هم‌چون یک هدفِ مهم از اهدافِ رسالت پیامبر (ص)، از نظامِ آموزشِ نهادین نیز در کنارِ نظامِ آموزش غیرنهادین یا همان تعلیم حکمت حمایت کرده، و وجود هردو نظامِ دانایی را برای رشدِ اخلاقی ضروری شناسانده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| اخلاق؛ قرآن کریم؛ نظام آموزشی؛ تعلیم کتاب؛ تعلیم و تربیت | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Educational Institutions and Moral Development: Teaching ʽal-Kitāb’ in the Qurʾān | ||
| نویسندگان [English] | ||
| GholamReza BakhshiZade Chenar1؛ Hāmed Khāni (Farhang Mehrvash)2؛ sayyed reza mosavi3 | ||
| 1PhD student of Quran and Hadith Studies, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran. | ||
| 2Associate Professor in Islamic Theology, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran. | ||
| 3Assistant Professor of Islamic Theology, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| In several verses of the Qurʾān, teaching al-Kitāb wa al-Ḥikma is presented as a significant service provided by various prophets to human societies. In some instances, a syntagmatic relationship is established between the teaching of al-Kitāb wa al-Ḥikma and the moral objectives of the prophets, such as the purification of souls. Muslim commentators have often interpreted these verses to mean that teaching of al-Kitāb refers to educating the content of the heavenly book, i.e. the Qurʾān, and its connection to the purification and moral development of individuals is due to the abundance of teachings, sermons, and moral content within such education. This study aims to delve deeper into and reassess this understanding. This study examines evidence from ancient societies and compares it with Qurʾānic verses to propose a new hypothesis: the primary function of teaching al-Kitāb in ancient societies was to establish educational institutions. The crucial link between the establishment of educational institutions and moral development has led the Qurʾān to emphasize the necessity of teaching al-Kitāb. From this perspective, the Qurʾān places special importance on the establishment of educational institutions in society for the development of moral insight. It seeks the moral function of these institutions not only in the moral teachings presented in various topics of the Holy Book but also in the very existence of such an institution. This includes institutional education itself, which involves temporarily stepping away from daily work to acquire knowledge and attend a scholarly institution, and the profound impact this education has on an individual's moral insights. We will review the transformation that occurred in the educational system of Arab society with the advent of Islam and argue that the Qurʾān, by emphasizing on the education of al-Kitāb as a significant goal of the Prophet Muḥammad's mission, supported both institutional and non-institutional education systems, recognizing the necessity of both for moral growth. Keywords: Ethics, moral function, educational system, Taʿlīm al-Kitāb, wisdom, anthropocentrism, logocentrism. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Morality, Moral Function, Educational System, Taʿlīm al-Kitāb, Al-Ḥikma, Logocentrism, Anthropocentrism | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. به کوشش اسعد محمد طیب. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن‌زبیر غرناطی، احمد بن ابراهیم (بی‌تا). ملاک التأویل. به کوشش عبدالغنی محمدعلی فاسی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عرفه، محمد بن محمد (1986م). التفسیر. به کوشش حسن مناعی. تونس: مرکز البحوث بالکلیة الزیتونیه.
ابن‌عساکر، علی بن حسن (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. به کوشش علی شیری. بیروت: دار الفکر.
ابن‌قتیبه، محمد بن عبدالله (1398ق). غریب القرآن. به کوشش احمد صقر. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوعبید قاسم بن سلام (1418ق). الناسخ والمنسوخ. به کوشش محمد بن صالح مدیفر. ریاض: مکتبةالرشد.
ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله (۱۴۰۸ق). جمهرة الأمثال. بیروت: دار الفکر.
ارسطو (1377ش). اخلاق نیکوماخوسی. (محمدحسن لطفی، مترجم). تهران: طرح نو.
امیری، رضا، «هرمس الهرامسه: طرحی برای تطبیق دین، اسطوره و فلسفه». تاریخ فلسفه. بهار 1390ش، شمارۀ 4، ص 163-186.
امینی مشهدی، سمانه؛ محمّدرضا آهنچیان (1393ش). تربیت اخلاقی و سعادت در نظام آموزشی ایران. نشریۀ اسلام و پژوهش‌های تربیتی، دورۀ 6، 1: 65ـ80.
اهوانی، احمد فؤاد (2009م). فجر الفلسفة الیونانیة قبل سقراط. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
آرین‌پور ، مهلا؛ ناهید محرابی (1395ش). الزامات و راهبردهای اخلاق حرفه‌ای در نظام آموزش عالی. اخلاق در علوم و فناوری، سال یازدهم، 4: 17ـ23.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1433ق). الجامع الصحیح. قاهره: دارالتأصیل.
برجلانی، محمد بن حسین (1412ق). الکرم والجود. به کوشش عامر حسن صبری. بیروت: دار ابن‌حزم.
طبری، محمد بن جریر (1415ق). جامع البیان. بیروت: دارالفکر.
بزار، احمد بن عمرو (1988م). المسند. به کوشش محفوظ‌الرحمان زین‌الله و دیگران. مدینه: مکتبة العلوم والحکم،.
بورمان، کارل (1375ش). افلاطون. (محمدحسن لطفی، مترجم). تهران: طرح نو.
پاکتچی، احمد (1370ش). ابن‌مسعود. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد چهارم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1392ش). فقه الحدیث با تکیه بر مسائل لفظ. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد (1377ش). اخلاق دینی. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد هفتم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1386ش). ارزش معرفتی واسازی در اندیشۀ تولستوی. پژوهشنامۀ فرهنگستان هنر، 5: 117-134.
پاکتچی، احمد (1380ش). اهل‌کتاب. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
تفضلی، احمد (1391ش). مقدمه بر مینوی خرد. به کوشش ژالۀ آموزگار. تهران: انتشارات توس.
جاحظ، عمرو بن بحر (١٤٢٣ق). البیان والتبیین. بیروت: دار ومکتبة الهلال.
جواد علی، (1422ق). المفصل فى تاریخ العرب قبل الإسلام. بیروت: دار الساقی.
دریدا، ژاک (1390ش). در بارۀ گراماتولوژی (مهدی پارسا، مترجم). تهران: رخ‌داد نو.
دهقان، علی (1391ش). تفسیر موضوعی علم در قرآن با روی‌کرد انسان‌شناسی فرهنگی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد)، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
زجاج، ابراهیم بن سری (1408ق). معانی القرآن و اعرابه. به کوشش عبدالجلیل عبده شلبی. بیروت: عالم الکتب.
شمخی، مینا؛ نانسی، ساکی (1396ش). اخلاق در آموزش عالی با تکیه بر نگره‌های اسلامی. فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی توسعۀ آموزش جندی‌شاپور، سال هشتم. 2: 206ـ215.
عسکرپور، زهرا؛ نجفی، محمد؛ و نوروزی، رضاعلی (تابستان 1399ش). مفهوم‌شناسی محیط در قرآن کریم و نقش تربیتی آن. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال 28. شمارۀ 47، 33-62.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (بی‌تا). بصائر ذوی التمییز. به کوشش محمد علی نجار. قاهره: لجنة احیاء التراث الاسلامی.
کریمی، محمود؛ شیرزاد، محمدحسن؛ و شیرزاد، محمدحسین (1395ش)، دوگان کلام‌محوری/ انسان‌محوری؛ روی‌کردی نو در گونه‌شناسی تفاسیر قرآن. پژوهش دینی، 33: 31ـ49.
گاتری، ویلیام کیت چمبرز (1375ش). تاریخ فلسفۀ یونان. (جلد دهم، سوفسطائیان. حسن فتحی، مترجم). تهران: فکر روز.
گات‌ها (1378ش). به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
مصطفوی، حمیده؛ هاشمی، سهیلا؛ و ایزدی، صمد (1394ش). تحلیلی بر کارکرد نظام آموزشی در آموزش و رشد اخلاقی دانش‌آموزان با محوریت کتاب‌های درسی و شیوۀ تدریس معلمان. فصلنامۀ مطالعات برنامۀ درسی ایران، سال دهم، 36: 97-120.
مطهری، مرتضی (1367ش). مسئلۀ شناخت. تهران: صدرا.
مقاتل بن سلیمان (١٤٢٣ق). التفسیر. به کوشش عبدالله محمود شحاته. بیروت: دار احیاء التراث.
مکی بن ابی‌طالب قیسی (1429ق). الهدایة الی بلوغ النهایه. شارجه: دانشگاه شارجه.
مهروش، فرهنگ (1382ش). بنی‌اسرائیل. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دوازدهم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
مهروش، فرهنگ (بهار و تابستان 1392ش). آیین‌های ذکر در روایات اسلامی و جایگاه و کارکرد اجتماعی آن‌ها. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 53، ص 69-112.
مهروش، فرهنگ (1393ش). اندیشۀ اخلاقی ابن‌مسعود. پژوهشنامۀ اخلاق، سال هفتم، شمارۀ 24، ص 143-162.
مهروش، فرهنگ (1394ش). تاریخ انگارۀ ذکر در فرهنگ اسلامی. مطالعات قرآن و حدیث، سال نهم، شمارۀ اول، پیاپی 17، ص 43-78.
مهروش، فرهنگ (1395ش). تاریخ فقه اسلامی در سده‌های نخستین. تهران: نشر نی.
میدانی، ابوالفضل (بی‌تا). مجمع الأمثال. به کوشش محمد محیى الدین عبد الحمید. بیروت: دار المعرفة.
مینوی خرد، (1354ش ). به کوشش احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
معاونت آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (1399ش). نظام‌نامۀ اخلاق آموزش. تهران: ادارۀ کل روابط عمومی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
همت‌بناری، علی (1390ش). رابطۀ تعلیم و تربیت با تأکید بر دیدگاه اسلام. اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شمارۀ پیاپی 6، سال سوم، شمارۀ 2، ص 37-56.
همتی‌پور، مرتضی (1400ش). بازشناسی اندیشۀ اخلاقی ابن‌عباس (رسالۀ دکتری علوم قرآن و حدیث)، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان.
هینلز، جان(1368ش). اساطیر ایران باستان (احمد تفضلی و ژالۀ آموزگار، مترجمان). تهران: نشر چشمه.
فراء، یحیی بن زیاد(1955م). معانی القرآن. به کوشش احمد یوسف نجاتی و دیگران. قاهره: الدار المصریة للتألیف والترجمه.
Compayre, Gabriel (2003). History of Pedagogy. tr. W. H. Payne, Boston: Kessinger Publishing. Fincher, Warren (2007). “Logocentrism”, The Blackwell Encyclopedia of Sociology. ed. George Ritzer: Blackwell Publishing Ltd. Hussey, Edward, “Heraclitus” (1999). The Cambridge Companion to Early Greek Phylosophy. Cambridge: Cambridge University Press. Josephson-Storm, Jason (2017). The Myth of Disenchantment: Magic, Modernity, and the Birth of the Human Sciences. Chicago: University of Chicago Press. Kippenberg, Hans G. (Junary 1992). The Problem of Literacy in the History of Religions. Numen: Vol. 39, Fasc. 1, pp. 102-107. Klages, Ludwig (1929). Der Geist als Widersacher der Seele. vol. 1: Leben und Denkvermogen, Leipzig: Barth. Long, A. A. (1999). The scope of early Greek philosophy. The Cambridge Companion to Early Greek Phylosophy, Cambridge: Cambridge University Press. Ong, Walter J. (1986). Writing is a Technology that Restructures Thought. The Written Word: Literacy in Transition, ed. G. Baumann, Oxford: Clarendon Press. Peters, Francis Edward (2003). The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition. Princeton: Princeton University Press. Piras, Anderia, “Angels”, tr. Paul Ellis (2005). Encyclopedia Of Religion. ed. Lindsay Jones, New York: MacMillan. Preus, Anthony (2007). Historical Dictionary of Ancient Greek Philosophy. Lanham: The Scarecrow Press. Rorty, Richard (1991). Two meanings of logocentrism: A reply to Norris. Essays on Heidegger and Others, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 107–118. doi: 10.1017/cbo9780511609039.007 Sarroub, Loukia K. and Schroeder, Cassandra (2023). Religious Influences on the Growth of Literacy Practice. International Encyclopedia of Education, 4th edition, ed. R.J. Tierney, F. Rizvi and K. Erkican, vol. 10, Elsevier Ltd., pp. 209–216. doi:10.1016/B978-0-12-818630-5.07019-6 Schmid, Hans Heinrich (1966). Wesen Und Geschichte Der Weishei: Eine Untersuchung Zur Altorientalischen Und Israelitischen Weisheitsliteratur. Berlin: Verlag Alfred Töpelmann. Wallace, Dorothy (2009). Parts of the Whole: Approaching Education as a System. Numeracy, volume II, issue 2, article 9. DOI: http://dx.doi.org/10.5038/1936-4660.2.2.9 Welton, James (1911). “Education”, Encyclopedia Britannica. 11th edition. New York: Encyclopædia Britannica Inc.. Stead, Christopher (2005). “Logos”, The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward Craig. London and New York: Routledge. Wang, Shutao (2016). The Origins of Islam in the Arabian Context. Master's Thesis in Religious Roots of Europe, Department of Archaeology, History, Cultural Studies and Religion, University of Bergen, Bergen. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 81 |
||